भूकंप म्हणजे भूगर्भातील हालचालींमुळे प्रचंड प्रमाणात ऊर्जेचे उत्सर्जन होते आणि त्यामुळे “भूकंप लहरी” तयार होऊन पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची हालचाल होते. यामुळे जमीन थरथरणे, हलणे, जमिनीला भेगा पडणे, कंपन होणे अथवा भूकवच अचानक काही क्षण हादरणे याला भूकंप म्हणतात.
भूकंपाची कारणे:
* टेक्टोनिक प्लेट्सची हालचाल: पृथ्वीचा बाह्य पृष्ठभाग अनेक मोठ्या टेक्टोनिक प्लेट्समध्ये विभागलेला आहे. या प्लेट्स सतत हळू हळू फिरत असतात. जेव्हा या प्लेट्स एकमेकांवर आदळतात, एकमेकांच्या खाली सरकतात किंवा एकमेकांपासून दूर जातात, तेव्हा प्रचंड दाब निर्माण होतो आणि त्यामुळे ऊर्जा बाहेर पडते, ज्यामुळे भूकंप होतो.
* ज्वालामुखीचा उद्रेक: ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे भूगर्भात मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा बाहेर पडते, ज्यामुळे स्थानिक पातळीवर भूकंप होऊ शकतात.
* धरणांचे बांधकाम: मोठ्या धरणांमुळे जमिनीवर पाण्याच्या वजनाचा ताण पडतो, ज्यामुळे काही वेळा भूकंपाची शक्यता वाढते.
* खाणकाम आणि अणुचाचण्या: मोठ्या प्रमाणात खाणकाम किंवा अणुबॉम्ब स्फोट, विविध चाचण्या यांसारख्या मानवनिर्मित कारणांमुळेही भूकंपाचे धक्के बसू शकतात.
भूकंपाचे परिणाम:
भूकंप विनाशकारी असतात आणि त्यांचे अनेक गंभीर परिणाम होतात:
* जमिनीला तडे पडणे आणि भेगा पडणे: भूकंपाच्या तीव्र धक्क्यांमुळे जमिनीला तडे पडू शकतात किंवा मोठ्या भेगा पडू शकतात.
* इमारती आणि संरचनांची पडझड: भूकंपाच्या धक्क्यांमुळे इमारती, पूल, रस्ते इत्यादी संरचना कोसळू शकतात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जीवितहानी आणि वित्तहानी होते.
* भूस्खलन आणि दरडी कोसळणे: डोंगराळ भागांमध्ये भूकंपांमुळे भूस्खलन होऊन दरडी कोसळतात, ज्यामुळे रस्ते बंद होतात आणि वस्त्यांवर संकट येते.
* त्सुनामी (Tsunami): समुद्राच्या तळाशी झालेल्या मोठ्या भूकंपांमुळे प्रचंड आणि विनाशकारी लाटा (त्सुनामी) निर्माण होऊ शकतात, ज्यामुळे किनारी भागांमध्ये मोठी हानी होते.
* पाण्याचा पुरवठा खंडित होणे: भूकंपामुळे पाण्याच्या पाईपलाईन तुटून पाणीपुरवठा खंडित होऊ शकतो.
* वीजपुरवठा आणि दळणवळण यंत्रणा कोलमडणे: विजेचे खांब तुटतात आणि दळणवळण यंत्रणा (फोन, इंटरनेट) कोलमडून जाते.
भूकंपापासून संरक्षण आणि सुरक्षितता:
भूकंप टाळणे शक्य नसले तरी, त्याची तयारी करून आणि योग्य उपाययोजना करून नुकसान कमी करता येते.
भूकंप येण्यापूर्वी:
* आपत्कालीन किट तयार ठेवा: पाणी, फर्स्ट-एड किट, टॉर्च, बॅटरी, कोरडे अन्न, आवश्यक औषधे इत्यादी गोष्टी असलेली एक किट तयार ठेवा.
* घरातील सामान व्यवस्थित ठेवा: भिंतीवर लावलेले कपाटे, आरसे, मोठे फर्निचर इत्यादी व्यवस्थित आणि सुरक्षितपणे फिट केलेले आहेत याची खात्री करा, जेणेकरून भूकंपाच्या वेळी ते पडणार नाहीत.
* भूकंप प्रतिरोधक बांधकाम: घर बांधताना ते भूकंपाच्या दृष्टिकोनातून मजबूत केले पाहिजे, जेणेकरून भूकंपाच्या वेळी घराला जास्त नुकसान होणार नाही.
* सुरक्षित जागा ओळखा: घरात किंवा कामाच्या ठिकाणी टेबल, पलंग यांसारख्या मजबूत फर्निचरखाली सुरक्षित जागा ओळखा.
* कुटुंबासोबत योजना: भूकंपाच्या वेळी कुठे भेटायचे, कोणाला संपर्क साधायचा याची कुटुंबासोबत योजना तयार ठेवा.
Please visit our website : Courseinmarathi.com
Please visit our website: courseinmarathi.com
भूकंप सुरू असताना काय करावे:
* शांत रहा आणि घाबरू नका: शांत राहणे सर्वात महत्त्वाचे आहे. घाबरल्यामुळे चुकीचे निर्णय घेतले जाऊ शकतात.
* “ड्रॉप, कव्हर आणि होल्ड ऑन” (Drop, Cover, and Hold On) तंत्र वापरा:
* ड्रॉप (Drop): लगेच जमिनीवर खाली बसा.
* कव्हर (Cover): एखाद्या मजबूत टेबलखाली किंवा डेस्कखाली स्वतःला झाका.
* होल्ड ऑन (Hold On): टेबलचा किंवा डेस्कचा पाय घट्ट पकडा आणि हालचाल थांबेपर्यंत त्याच स्थितीत रहा.
* खिडक्या, काचा आणि मोठ्या वस्तूंपासून दूर रहा: या वस्तू कोसळू शकतात किंवा तुटून इजा होऊ शकते.
* लिफ्टचा वापर टाळा: इमारतीमध्ये असल्यास लिफ्टचा वापर करणे टाळा.
* घराबाहेर असल्यास: इमारती, झाडे, विजेचे खांब आणि तारांपासून दूर मोकळ्या जागी रहा.
* वाहनात असल्यास: गाडीचा वेग कमी करून सुरक्षित ठिकाणी थांबवा आणि गाडीतच बसून रहा. पूल किंवा उड्डाणपुलाखाली थांबू नका.
* जर ढिगाऱ्याखाली अडकला असाल: हलवू नका किंवा काहीही ढकलू नका. पाईप किंवा भिंतीवर हलके टॅप करा. शिट्टी असल्यास ती वाजवा.
भूकंप थांबल्यानंतर काय करावे:
* जखमींना मदत करा: शक्य असल्यास जखमी लोकांना मदत करा.
* आगीची शक्यता तपासा: गॅस लीक किंवा विजेच्या तारा तुटल्या नाहीत ना याची खात्री करा. गॅस बंद करा.
* घराबाहेर सुरक्षितपणे निघा: भूकंपाचे धक्के थांबल्यानंतर हळू हळू आणि सावधगिरीने घराबाहेर मोकळ्या जागी जा. तुटलेल्या काचा किंवा इतर धोकादायक वस्तूंपासून सावध रहा.
* रेडिओवर बातम्या ऐका: अधिकृत माहिती आणि सूचनांसाठी रेडिओ ऐका.
* इमारतींची तपासणी: इमारत पुन्हा वापरण्यापूर्वी तिची तपासणी करून घ्या.
भूकंप ही एक नैसर्गिक आपत्ती आहे, परंतु योग्य माहिती आणि तयारीमुळे आपण तिचे दुष्परिणाम कमी करू शकतो.